Pasang
Aksara Bali
(Simpen 1973:1) nguningayang “Pasang
Aksara tegesipun uger-uger nulis aksara”. Manut Suwija & Manda (2012:117)
pasang aksara bali inggih punika uger-uger (aturan) ring sajeroning nyurat basa
Bali antuk Aksara Bali. Aksara Bali wenten kalih soroh inggih punika Aksara
Suara lan Aksara Wianjana. Aksara Suara wenten 6 aksara, samaliha Aksara wenten
18 aksara. Mawit kalih aksara baduur. Aksara punika prasida kakepah malih dados
3 pahan, luire:
1. Aksara Wrestra inggih punika aksara
sane kaanggen nyuratang basa Bali lumrah, umpami kaanggen nyurat urak, pipil,
pangeling-eling miwah sane lianan.
2. Aksara Swalalita
inggih punika aksara sane kaanggen
nyuratang basa Kawi, basa Kawi Tengahan miwah basa Sansekerta, umpani kaanggen
nyurat kidung, kakawin, parwa, sloka.
3. Aksara Modre inggih punika aksara
sane kaanggen nyuratang kadiatmikan, umpami kaanggen nyurat japamantra.
1. Aksara
Suara
Aksara Suara utawi prasida kabaos pinaka huruf vokal ring
aksara Bali. Aksara Suara ring aksara Bali kakepah dados kalih pahan, luire:
a.
Huruf vokal asli sane ngranjing ring
aksara Sualalita (aksara sane kaanggen nyurat basa Kawi/Sansekerta) inggih
punika: Á (Akara), ÷ (Ikara), 6 (Ekara), ú (Ukara), O (Okara).
b.
Huruf vokal Wisarga (aksara sane
kaanggen nyurat basa Bali Lumrah) inggih punika : h ¿¦ a), hø ¿¦ i), hu ¿ ¿¦ u), eh¿¦é ), ¿
eHÿ¿¦ o), ¿ h) ¿¦ e).
2.
Aksara Wianjana
Aksara wianjana prasida kabaos konsonan ring aksara Bali. Yadiastun
sesuratannyane nenten ngangge huruf vokal, soang-soang aksara kawacen sakadi
wenten kaimbuhin huruf vokal "a". Yadiastun aksara wianjana nenten
kaimbuhin aksara suara (vokal: i, u, é, o, ě, ai, au), nanging aksara punika kaanggap kaimbuhin vokal
"a". Yening nyurat antuk aksara Latin, kruna "na" punika
gabungan saking huruf konsonan "n" dan vokal "a". Ring
aksara Bali, kruna "na" disimbulkan antuk siki huruf manten, nenten
ja gabungan saking huruf konsonan "n" dan vokal "a"
Aksara
Wianjana kakepah dados lima pahan utawi sering kasengguh Warga Aksara Wianjana, luiripun:
a. Warga Kantia: k,¿¼ ¿
,¿ g,¿¿
f,¿ ¿ \,¿ ¿ ¿ h,¿¿
b. Warga Talawia: c,¿ ¿ ¿ ôôôÈ,¿ÿ j ,¿¿ ¿ ü,¿ ¿ ¿ Zÿ ,¿¿ ¿
y ¿ ,¿¿ ´,¿
c. Warga Murdania: ª,¿ ¿ ¿ ~ÿ
¿ ,¿ ¿ Œ ¿ ,¿ ¿ Aÿ ¿ ,¿ ¿ x,¿ ¿ ¿ r
,¿¿ ¿ ³,¿
d. Warga Dantia: t ,¿¿ ¿ Qÿ,¿ ¿ ¿ d ,¿¿ ¿ Œ ,¿¿ ¿ n,¿¿ ¿ l ,¿¿
¿ s,¿
e. Warga Ostia: p,¿ ¿ ¿ |,¿ ¿ ¿ b,¿ ¿ ¿ v,¿ ¿ ¿ m,¿ ¿ ¿ w,¿
Pangangge Aksara Bali
Pangangge Aksara Bali prasida kakepah dados tigang pahan,
luire:
a. Pangangge Suara
Pangangge
Suara inggih punika silih sinunggil pangangge Aksara bali sane kaanggen
ngicenin suara (vokal) ring aksara Wianjana. Imbanyane:
ôôô ¿o,¿
(tedong) suara a,
imbanyane : bo n/, ¿ ¿(baan)
ôô iô,¿ (ulu) suara i, imbanyane : tu ni, ¿ ¿(tuni)
ôô uô,¿ (suku) suara u, imbanyane : ku ku, ¿ ¿(kuku)
eôôô,¿ (taleng) suara é, imbanyane : em em, ¿ ¿(meme)
eôôô o,¿ (taleng matedong) suara o, imbanyane
: ekeKÿ, ¿ ¿(keto)
ôô )ô,¿ (pepet) suara e, imbanyane : s) p) t/,¿ ¿(sepet)
ôô ôù, (ulu sari) suara ī, imbanyane : ed wI, ¿ ¿(dewi)
ôô Uô, (suku ilut) suara ū, imbanyane : p tU t/,¿ ¿(patut)
Eôôô, (taleng detyaū) suara ē, imbanyane :
Ed tê, ¿ ¿(detya)
b. Pangangge Ardasuara
Sane
kasengguh pangangge Ardasuara inggih punika wangun gantungan ardasuara sakadi:
ôôô ê,
(nania) suara ya, imbanyane :t
bê, (tabia)
ôôô É, (cakra) suara ra, imbanyane :c kÉ, (cakra)
ôôô Þ, (gantungan la) suara la, imbanyane :kÞ
di, (kladi)
ôôô Ù, (suku kembung) suara ra, imbanyane :
s tÙ, (satua)
c. Pangangge Tengenan
Tengenan
inggih punika aksara wianjana ring ungkur kruna sane nenten kaicenin suara
utawi kasengguh nengen. Pangangge tengenan luiripun:
ôôô *, (cecek) suara ng, imbanyane :k c*, (kacang)
ôô ô(, (surang) suara r, imbanyane :
ku ku(, (kukur)
ôôô ;¾, (bisah) suara h, imbanyane :l l ;, (lalah)
ôôô /, ¾¾¾ (adeg-adeg), imbanyane : h d n/, (adan)
4. Gantungan
miwah Gempelan
Adeg-adeg
nenten dados kaanggen ring tengahing lengkara, mangda aksara wianjana prasida
padem ring tengahing lengkara panadosnyane kaangen gantungan. Gantungan
ngawinang aksara wianjana sane kadagingin nenten prasida malih kauncarang antuk
huruf "a", umpaminyane aksara "ka" kawacen "k";
"da" kawacen "k", miwah sane lianan. Panadosnyane, nenten
wenten vokal "a" ring aksara wianjana sakadi biasanyane. Soang-soang
aksara wianjana madue gantungan. Mangda prasida ngamademang aksara antuk
nganggen gantungan, aksara sane kapademang musti kaimbuhin antuk gantungan.
Umpaminyane yening nyurat kruna "kna", huruf "k" musti
kapademang. Huruf "ka" kamibuhin antuk gantungan "na".
Krana "ka" kaimbuhin ogantungan "na", panadosnyane
"ka" kauncarang "k".
Gantungan lan pangangge dados kaimbuhang ring siki aksara
sane pateh, naging yening kalih gantungan kagantungang ring beten aksara sane
pateh, punika nenten dados. Nika sane kabaos tumpuk telu. Mangda nenten tumpuk telu, ring siki kruna punika
kadaosang ngangen adeg-adeg ring tengahing kruna. Imbanyane ring kruna
"Tamblang", kaanggen adeg-adeg mangda prasida mademang aksara "ma". Yening
nenten nganggen adeg-adeg, panadosnyane gantungan ‘La” punika pacang magantung
ring gantungan “Ba” lan gantungan “Ba” magantung ring aksara “Ma”.
a.
Wangun Gantungan miwah Gempelan
1) Wangun Gantungan
h, wangun gantungannyane
ôôô ¾Àô,
n,
wangun gantungannyane ôôô ¾ Âô,
c,
wangun gantungannyane ôôô ¾ Çô,
r, wangun gantungannyane ôôô Éô,
k, wangun gantungannyane ôôô Ðô,
d, wangun gantungannyane ôôô Ñô,
t, wangun gantungannyane ôôô Óô,
s, wangun gantungannyane ôôôô Š,
w, wangun gantungannyane ôôô Ùô,
l, wangun gantungannyane ôôô Þô,
m, wangun gantungannyane ôôô ßô,
g, wangun gantungannyane ôôô áô,
b, wangun gantungannyane ôôô ãô,
\, wangun gantungannyane ôôô åô,
p, wangun gantungannyane ôôô ôæ,
j, wangun gantungannyane ôôô éô,
y, wangun gantungannyane ôôô ôê,
Zÿ, wangun gantungannyane ôôô ñô,
f, wangun gantungannyane ôôô âô,
Œ, wangun gantungannyane ôôô Òô,
´, wangun gantungannyane ôôô Öô,
q, wangun gantungannyane ôôô Ôô,
v, wangun gantungannyane ôôô äô,
œ, wangun gantungannyane ôôô Èô,
x, wangun gantungannyane ôôô Åô,
ª, wangun gantungannyane ôôô Õô,
2) Wangun Gempelan
p, wangun gantungannyane ôôô ô æ,
s, wangun gantungannyane ôôô ô Š,
Ï, wangun gantungannyane ôôô ô»,
³, wangun gantungannyane ôôô ô×,
5. Angka
Angka
sane kaanggen lambang bilangan ring aksara Bali lan panyuratan angka Bali
sumangadane kaapit olih carik siki (,).
Angka ring aksara bali inggih punika 1,2,3,4,5,6,7,8,9,0.. Nanging rikala nyurat pecahan,
angka ring aksara Bali nenten prasida kaanggen, Punika mawali malih nganggen
aksara Bali.
Imbanyane: Panjang tiing punika wantah ½ meter.
p Zé*ÿ¾
tø y&¾ pu ni k w nÓ ;¾ h t) \ enß t$¾.
6. Ringkesan
(Singkatan) atau Akronim
a. Ringkesan
1. Ringkesan (singkatan) tradisional
Singkatan
tradisional sering kasengguh aksara anceng.
Aksara anceng puniki akeh kaanggen rikala nyurat wariga, usada, pipil, miwah sane lianan. Panyuratan aksara anceng
puniki kaapit antuk carik siki, yening
ring Indonesia kasengguh tanda koma (,).
Contoh:
, pÙ, kawacen ÿePÿ n/ ,
,m, kawacen
m
nÓË,
,t, kawacen ÿt mã ,
, ru, kawacen ÿru pê ;¾,
2. Ringkesan (singkatan) modern
Ringkesan
(singkatan) modern kasurat antuk kaapit olih carik siki.
Imbanyane:
a.
BRI =
, eb6(¾÷,
b. LPD =
,6 l/ ep
ed,
c.
SMA =
,6
s/ 6 m/
Á,
7. Pasang
pageh
Pasang pageh inggih punika uger-uger
nyurat kruna sane nenten dados kauwah malih utawi sering kasengguh sesuratan
mula kadi asapunika. Kruna-kruna sane nganggen pasang pageh akehan mawit saking
bahasa kawi lan bahasa sansekerta (Medra dkk, 1998: 25).
Contoh:
a.
Arjuna = Á( ju n,
b. Desa =
ed ´,
c.
Sagara = Sÿ g r,
8. Ceciren
pepaosan
a. Carik (,)
Carik siki kaanggen rikala nyurat
satua, kanda, geguritan, kidung, lan kekawin sane nyiriang acarik, taler
kaanggen tanda jeda utawi ring basa Indonesia kasengguh tanda koma (,).
Imba: Kema
laku, ditu ada gedong cenik, bersih wau pragat,
k)
m l ku,
di tu h d g)
eD*ÿ¾ c) ni k/ , b$ si ;¾ w wu pÉ g t/ ,
b. Carik
pareren/ carik kalih (.)
Carik pareren utawi tanda titik
kaanggen ring unggkuring lengkara.
Imba: Tiang sedeng memaca.
Tø
tê*¾ s) d%¾ m m c du g s¾ã) lø
\ hu kø enß em n¾Ói y e\ .
c. Pasalinan
(.0.)
Pasalinan kaanggen ring ungkuring
nyurat sewalapatra, carita lan kanda.
Imba: ……
sarahina nyantosang ulung i bulan baru
ôôôôô
s r hø n Zÿ enÓo s*¾ hu lu*¾ hø bu l n¾ã
ru.0.
d. Panti (<)
Panti kaanggen ngawitin rikala
nyurat carita, kanda dan geguritan.
Contoh:
Karmapala
Kacrita
sang Panca Pandaw makasi Sang Dharmawangsa, sampun tutug suenide nyeneng ratu,…
ÿ ÿ ÿ ÿ ÿ ÿ ÿ ÿ ÿ ÿ ÿ ¿
¿< k( m | l.
k cÉi t
s*¾ p ZÇÿ Pÿ ZÇÿ p xÒ w
m k dI s*¾ Œ(¾ m w
\Ö , s mæu n¾Ó¡ tu g¾Šu w) n¾Ài d en
Z)ÿ n%¾ r tu, ôôôôôôôô.
e. Pamada (>)
Pamada kaanggen rikala nyurat kekawin
lan parwa. Pamada puniki kawentuk saking aksara sane matiosan inggih punika m , ô¾ô¾ô¾
ß, \, j, ôôô é, p, dados m
\ j p, sane maartos nunas mangda setata
rahayu.
Imba: > ¿ ¿þ ¿Á wi f Mÿ
sÓ¡ ¿ ¿> (Om Awignamastu)
f.
Carik agung. Pasalinan (>0>)
Carik agung kaanggen ring ungkuring
kekawin utawi tanda kawentenan wirama
sane lianan.
Imba: …….
satata ҫuci marūm
ôôôôôô ¿ s t
t ´u ci m rU m/ ¿ ¿>0>
g. Carik pamungkah (:)
Carik pamungkah kaanggen rikala
nyurat sane marupa bebaosan.
Imba: Pan Darta matakon, “Nyen ajak cening
malali kema?”
p nÑ( q
m t eKÿ n/ : ¿ eZÿ nÀ j kÇ) n&¾ m l
lø k) m.
h. Idem (óó)
Idem kaanggen nelatarang sasuratan
sane pateh utawi suaranyane pateh sareng sasuratan ring baduurnyane.
Imba: I Nyoman meli buku di toko.
I
Nyoman meli ubad di apotik
hø eZÿo m n¾ß) lø bu ku di eTÿ eKÿ.
ÿ ÿ ÿ ¿ óó h
u b dÑi h ePÿ tø k/.
9. Aksara
Modre
Aksara Modre kaanggen rikala nyurat
kadiatmikan. Umpami kaanggen nyurat japa mantra taler sane mapaiketan sareng
upacara upacara ring sajeroning keagamaan, jagad
niskala, lan usada.

